Jak podzielić spadek po rodzicach, gdy jedno z dzieci nie żyje?

Regulowanie spraw spadkowych po rodzicach to proces, który oprócz wymiaru emocjonalnego, ma również skomplikowany wymiar prawny. Sytuacja staje się jeszcze bardziej złożona, gdy jedno z dzieci, będące naturalnym spadkobiercą, zmarło przed swoimi rodzicami. Kto w takim przypadku dziedziczy jego część? Czy udział ten przechodzi na pozostałe rodzeństwo, a może całkowicie przepada?

Gdy jedno z dzieci nie żyje, spadek trafia do wnuków. Na czym polega ta zasada?

Podstawową zasadą dziedziczenia ustawowego jest powołanie do spadku w pierwszej kolejności małżonka i dzieci zmarłego. Co jednak w sytuacji, gdy jeden ze spadkobierców nie żyje? Wiele osób błędnie zakłada, że w takim przypadku jego udział jest dzielony po równo między żyjące rodzeństwo. Prawo stanowi jednak inaczej, wprowadzając mechanizm dziedziczenia przez przedstawicielstwo.

Oznacza to, że udział spadkowy, który przypadłby zmarłemu dziecku, nie „znika” ani nie powiększa części pozostałych dzieci spadkodawcy. Zamiast tego, przechodzi on w całości na jego własne dzieci, czyli wnuki spadkodawcy. Dzięki tej zasadzie wnuki nie są pokrzywdzone i dziedziczą dokładnie taką część majątku dziadków, jaką odziedziczyłby ich zmarły rodzic.

Dziedziczenie w szczepach – kluczowa zasada, którą musisz zrozumieć

Mechanizm dziedziczenia przez przedstawicielstwo jest w prawie nazywany „dziedziczeniem w szczepach”. Aby go zrozumieć, należy wyobrazić sobie, że każde dziecko spadkodawcy tworzy osobną gałąź (szczep) w drzewie genealogicznym. Spadek jest najpierw dzielony na tyle równych części, ile było tych gałęzi.

Zasadę tę precyzuje art. 931 § 2 Kodeksu cywilnego, który stanowi:

„Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.”

Oznacza to, że prawo do dziedziczenia jest niejako „przekazywane w dół” w ramach danej gałęzi rodziny. Dzieci zmarłego dziecka (wnuki spadkodawcy) wchodzą w jego prawa i dzielą się między sobą jego udziałem.

Jak w praktyce podzielić spadek? Przykładowa kalkulacja dla rodziny

Teoria staje się znacznie jaśniejsza na konkretnym przykładzie. Rozważmy częsty scenariusz, jakim jest spadek po matce gdy ojciec nie żyje.

Scenariusz: Zmarła Anna, która była wdową. Miała troje dzieci: żyjącego syna Jana, żyjącą córkę Marię oraz zmarłego przed nią syna Piotra. Zmarły Piotr miał dwoje dzieci – wnuków pani Anny: Katarzynę i Tomasza.

Podział spadku w praktyce:

1. Masa spadkowa po Annie jest dzielona na trzy równe części (trzy „szczepy”), ponieważ miała troje dzieci. Każdy szczep to 1/3 spadku.
2. Żyjący syn Jan otrzymuje swój udział, czyli 1/3 spadku.
3. Żyjąca córka Maria również otrzymuje swój udział – 1/3 spadku.
4. Udział zmarłego syna Piotra (pozostała 1/3) przechodzi na jego dzieci. Katarzyna i Tomasz dzielą się nim po równo. Oznacza to, że Katarzyna dziedziczy 1/2 z 1/3 (czyli 1/6 całego spadku) i Tomasz dziedziczy 1/2 z 1/3 (czyli 1/6 całego spadku).

W ten sposób zachowana jest równość między poszczególnymi gałęziami rodziny.

A co, jeśli zmarłe dziecko nie miało potomstwa? Jak wtedy dzieli się spadek?

Sytuacja wygląda inaczej, jeśli dziecko, które zmarło przed rodzicem, samo było bezdzietne. W takim przypadku jego „szczep” jest pusty i nie ma kto go reprezentować w dziedziczeniu.

Wówczas jego udział spadkowy nie przechodzi na wnuki (bo ich nie ma), ale jest dzielony po równo między pozostałych spadkobierców ustawowych, czyli w naszym przykładzie – między żyjące rodzeństwo.

Przykład: Zmarła Anna (wdowa). Miała dwoje dzieci: żyjącego syna Jana i zmarłą przed nią, bezdzietną córkę Marię. W tej sytuacji udział Marii nie jest brany pod uwagę, a cały spadek po Annie w całości dziedziczy jej żyjący syn Jan.

Dziedziczenie ustawowe a testament – kiedy wola rodziców zmienia wszystko?

Powyższe zasady dotyczą dziedziczenia ustawowego, czyli sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił ważnego testamentu. Testament ma jednak zawsze pierwszeństwo przed ustawą.

Rodzic w testamencie może swobodnie rozporządzić swoim majątkiem i zapisać go komu chce. Może na przykład:

• Pominąć wnuki po zmarłym dziecku i cały majątek przekazać tylko żyjącym dzieciom.
• Zapisać cały spadek po rodzicu tylko jednemu dziecku lub nawet osobie spoza rodziny.

Należy jednak pamiętać, że w takiej sytuacji pominiętym wnukom (jako zstępnym spadkodawcy) będzie przysługiwało roszczenie o zachowek, czyli o zapłatę określonej sumy pieniężnej od osoby, która odziedziczyła spadek na mocy testamentu.

Warto również wspomnieć, co się dzieje w przypadku odrzucenia spadku przez jedno z dzieci. Jeśli żyjące dziecko odrzuci spadek, jest traktowane tak, jakby nie dożyło jego otwarcia. Wówczas jego udział również przechodzi na jego dzieci (wnuki spadkodawcy) na zasadzie przedstawicielstwa.

Dział spadku u notariusza czy w sądzie? Dwie drogi do formalnego podziału majątku

Po ustaleniu, kto dziedziczy po rodzicach i w jakich udziałach, spadkobiercy stają się współwłaścicielami całego majątku. Aby móc swobodnie dysponować swoją częścią, konieczne jest przeprowadzenie działu spadku. Można to zrobić na dwa sposoby:

1. Dział umowny u notariusza: Jeśli wszyscy spadkobiercy (czyli w naszym przykładzie żyjące dzieci i wnuki) są zgodni co do sposobu podziału, mogą udać się do notariusza. Jest to najszybsza i najprostsza droga. Mogą tam umówić się np. na sprzedaż odziedziczonego mieszkania i podział pieniędzy lub na przyznanie go jednej osobie z obowiązkiem spłaty pozostałych.
2. Dział sądowy: W przypadku braku zgody, każdy ze współspadkobierców może złożyć wniosek do sądu o dział spadku. Sąd rozstrzygnie spór, dążąc w pierwszej kolejności do fizycznego podziału majątku, następnie do przyznania go jednemu ze spadkobierców ze spłatą, a w ostateczności – do sprzedaży licytacyjnej.

Podsumowując, pytanie, kto dziedziczy gdy spadkobierca umiera przed spadkodawcą, ma jasną odpowiedź w Kodeksie cywilnym. Zasada dziedziczenia w szczepach zapewnia, że majątek pozostaje w rodzinie i jest sprawiedliwie dzielony między poszczególne jej gałęzie, chroniąc prawa wnuków do dziedziczenia po dziadkach.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.). Dostęp online: isap.sejm.gov.pl
2. Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, Kto dziedziczy spadek z ustawy?. Dostęp online: gov.pl
3. Portal informacyjny na temat prawa spadkowego, np. Prawo.pl, Dziedziczenie ustawowe – kiedy zstępni dziedziczą przed wstępnymi?. Dostęp online: prawo.pl
4. Krajowa Rada Notarialna, Dział spadku. Dostęp online: poradynotariusza.pl